Sözleşme hukukunun temel ilkelerinden biri olan sözleşmeye bağlılık (ahde vefa) ilkesi gereğince sözleşmenin ifası esnasında karşılaşılabilecek her türlü engele rağmen verilen sözde durulması, sözleşmede kararlaştırılan edimlerin ifası gerekir. Ancak sözleşmenin kurulmasından sonra ortaya çıkan bazı değişiklikler sözleşmenin ifasını aşırı derecede güçleştirebilir, anlamsızlaştırabilir veya edimler arası dengeyi altüst edebilir. Bunun sonucunda ifada ısrar etmek dürüstlük kuralına aykırı olacak şekilde çarpıcı bir adaletsizliğe yol açabilir. Söz konusu adaletsizlik sözleşmenin uyarlanması yoluyla giderilebilir. Ekonomik dalgalanmaların sözleşme taraflarından birinin ne derece mahvına yol açabileceğinin ülkemizde örneği çoktur. Geçmişte Türkiye'deki ekonomik krizler sonucu birçok kişi mağdur olmuş ve bu mağduriyetin giderilmesinin hukuksal çarelerinin başında sözleşmenin uyarlanması gelmiştir. Bu denli önemli bir sorunun ortaya çıkması elbette sadece ekonomik krizlerle sınırlı değildir. Türk yargısı ve öğretisi, sözleşmenin uyarlanmasının şartları ve sonuçları ile ilgili ilkeler belirlemiş ancak konu 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu yürürlüğe girene kadar yasal bir hükme bağlanmamıştır. Bu Kanun ile sözleşmenin uyarlanması açık bir hükümde düzenlenmiştir. "Aşırı İfa Güçlüğü" başlığını taşıyan TBK m. 138 ile sözleşmenin uyarlanmasının şartları ve sonuçları artık bizim hukukumuzda da yasal olarak belirlenmiştir. Bununla birlikte madde metni sözleşmenin uyarlanması konusundaki uyuşmazlıkların çözümü için birçok sorunu da beraberinde getirmiştir. Bu sorunların giderilmesi için, hükmün hangi teoriye dayandığının, bu teorinin gereklerinin ve sonuçlarının açıkça ortaya konması gerekir. Aksi takdirde, hâkime adil bir sonuca ulaşması için gerekli dayanak noktaları sunulmamış olur; benzer olaylarda farklı çözümlerin ortaya çıkması da şaşırtıcı olmaz. Bu nedenle bu çalışmanın temel amacını, sözleşmenin uyarlanması konusunda benimsediğimiz teori olan işlem temelinin çökmesi teorisi çerçevesinde TBK m. 138 hükmünün şartlarını ve sonuçlarını incelemek ve somut ölçütlere ulaşmak oluşturmaktadır.(TANITIM YAZISI)

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ
Birinci Bölüm
SÖZLEŞMENİN UYARLANMASI İLE İLGİLİ TEORİLER VE YASAL DÜZENLEMELER IŞIĞINDA BK M. 138 HÜKMÜNÜN HUKUKİ TEMELİNİN KARŞILAŞTIRMALI DEĞERLENDİRMESİ
I. SÖZLEŞMEYE BAĞLILIK İLKESİ VE SÖZLEŞMENİN DEĞİŞEN KOŞULLARA UYARLANMASI
A. GENEL OLARAK
B. SÖZLEŞMEYE BAĞLILIK İLKESİNİN KLASİK KÖKENLERİ
C. SÖZLEŞMEYE BAĞLILIK İLKESİNİN YENİDEN DEĞERLENDİRİLMESİ
D. SÖZLEŞMELERİN UYARLANMASININ AMACI
1. Hukuk ve Ekonomi Öğretisi Bakış Açısında Sözleşmenin Uyarlanması
2. Sözleşme Adaletinin Sağlanması ve Zayıf Tarafın Korunması İlkesi
II. YABANCI HUKUKLARDA GELİŞTİRİLEN TEORİLER VE BU TEORİLERDE SÖZLEŞMELERİN UYARLANMASININ HUKUKİ TEMELİ
A. GENEL OLARAK
B. CLAUSULA REBUS SIC STANTIBUS TEORİSİ
C. ALMAN HUKUKU: İŞLEM TEMELİNİN ÇÖKMESİ TEORİSİ
1. İşlem Temelinin Çökmesi Teorisinin Tarihsel Gelişimi
2. İşlem Temelinin Çökmesi Teorisinin Hukuki Temeline ilişkin Görüşler
3. Alman Borçlar Hukuku Reformunda İşlem Temelinin Çökmesi
4. Alman Hukukunda İşlem Temeli Kavramı
D. FRANSIZ HUKUKU: EMPREVİZYON TEORİSİ
1. Emprevizyon Teorisinin Tarihsel Gelişimi ve Hukuki Temeli
2. Fransız Hukukunda Emprevizyon Teorisinin Kabul Edilmesi Süreci ve Fransız Medeni Kanunu m. 1195
E. İNGİLİZ HUKUKU: FRUSTRATION TEORİSİ
F. İSVİÇRE HUKUKU
1. Genel Olarak
2. İsviçre Hukukunda Sözleşmenin Uyarlanmasının Hukuki Temeli
3. İsviçre Borçlar Kanunu 2020-Yeni Bir Genel Bölüme İlişkin Tasarı m. 19: Durum Değişikliği
III. ULUSALÜSTÜ HUKUKTA SÖZLEŞMENİN UYARLANMASI
A. GENEL OLARAK
B. UNIDROIT İLKELERİ'NDE (PICC) AVRUPA SÖZLEŞME HUKUKU İLKELERİ'NDE (PECL) VE ORTAK REFERANS NOKTALARINA İLİŞKİN TASLAK'TA (DCFR) SÖZLEŞMENİN UYARLANMASI
C. MİLLETLERLERARASI MAL SATIMINA İLİŞKİN SÖZLEŞMELER HAKKINDA BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ANTLAŞMASI'NDA (CISG) VE ORTAK AVRUPA SATIM HUKUKU'NDA (CESL) SÖZLEŞMENİN UYARLANMASI
1. CISG m. 79
2. CESL m. 89
IV. TÜRK HUKUKU
A. SÖZLEŞMENİN UYARLANMASININ TÜRK HUKUKUNDAKİ GELİŞİMİ
B. TÜRK HUKUKUNDA SÖZLEŞMENİN UYARLANMASININ HUKUKİ TEMELİ
1. Genel Olarak
2. Türk Medeni Kanunu'nun İkinci Maddesine Dayanan Görüşler
3. Sözleşme Boşluğu Görüşü
4. Kanun Boşluğu ve Hukuki Kıyas Görüşleri
5. BK m. 138'in Kanunlaşma Süreci ve Yürürlük Hukuku Açısından Değerlendirilmesi
C. SÖZLEŞMENİN UYARLANMASI İLE İLGİLİ TEORİLERİN TÜRK HUKUKUNDAKİ YERİ
D. ARA SONUÇ VE DEĞERLENDİRME: BK M. 138 İŞLEM TEMELİNİN ÇÖKMESİ TEORİSİ DOĞRULTUSUNDA YORUMLANMALIDIR

İkinci Bölüm
BK M. 138 HÜKMÜNÜN UYGULAMA ALANI VE YAKIN KAVRAMLARLA İLİŞKİSİ
I. BK M. 138 HÜKMÜNÜN UYGULAMA ALANI
A. GENEL OLARAK
B. TEK TARAFLI HUKUKİ İŞLEMLERİN UYARLANMASI
C. İKİ VEYA DAHA ÇOK TARAFLI HUKUKİ İŞLEMLERİN UYARLANMASI
1. Genel Olarak
2. Borçlar Hukuku Sözleşmeleri Dışında Kalan Sözleşmelerin Uyarlanması
3. Borçlar Hukuku Sözleşmelerinin Uyarlanması
II. UYARLAMANIN YAKIN KAVRAMLARLA İLİŞKİSİ
A. GENEL OLARAK
B. SÖZLEŞMENİN YORUMU, TAMAMLANMASI VE UYARLANMASI
C. BORÇLUNUN SORUMLULUKTAN KURTULDUĞU SONRAKİ İMKANSIZLIK
D. TEMEL HATASI OLUŞTURAN SAİKTE ESASLI YANILMA
E. AYIP HÜKÜMLERİ
F. AŞIRI YARARLANMA (GABİN)
G. HAKSIZ ZENGİNLEŞME
H. DEĞERLENDİRME

Üçüncü Bölüm
BK M. 138 HÜKMÜNÜN UYGULANMA ŞARTLARI
I. GENEL OLARAK
II. SÖZLEŞMENİN KURULMASINDAN SONRA ORTAYA ÇIKAN DURUM DEĞİŞİKLİĞİ
A. GENEL OLARAK
B. İŞLEM TEMELİ OLUŞTURAN DURUMLARDA DEĞİŞİKLİK
1. Türk Hukukunda İşlem Temeli Kavramına Verilecek Anlam
2. Durum Değişikliğinin Esaslı Sayılacağı Başlıca Haller
C. OLAĞANÜSTÜ DURUM DEĞİŞİKLİĞİ
1. Genel Olarak
2. Olağan Durum Değişikliklerinin İşlem Temelinin Çökmüş Sayılmasına Yeterli Olması
III. ÖNCEDEN GÖRÜLEMEZLİK
A. GENEL OLARAK
B. ÖNCEDEN GÖRÜLEMEZLİK KAVRAMI
C. ÖNCEDEN GÖRÜLEMEZLİK ŞARTININ ARANDIĞI DİĞER DÜZENLEMELERLE KARŞILAŞTIRMA
1. Genel Olarak
2. Tazminatın Belirlenmesinde Zararın Önceden Görülemezliği
3. Mücbir Sebep Halinde Aranan Öngörülemezlik Şartı
4. Başkaca Düzenlemelerde Yer Alan Önceden Görülemezlik Kavramı
D. ÖNCEDEN GÖRÜLEMEZLİĞİN ÖLÇÜTLERİ
1. Genel Olarak
2. Önceden Görülemezliğin Değerlendirilmesine İlişkin Zamansal Ölçütler
3. Önceden Görülemezliğin Değerlendirilmesinde Sözleşmenin Niteliğine ve Taraflarına İlişkin Ölçütler
IV. DURUM DEĞİŞİKLİĞİNİN UYARLAMA İSTEYEN TARAFA İSNAT EDİLEMEMESİ GEREĞİ (BK M. 138: DURUMUN BORÇLUDAN KAYNAKLANMAMIŞ OLMASI)
V. RİSK DAĞILIMI ANLAYIŞINA UYGUNLUK ÇERÇEVESİNDE İFANIN BEKLENEMEZLİĞİ (BK M. 138: İFANIN İSTENMESİNİN DÜRÜSTLÜK KURALLARINA AYKIRI OLMASI)
A. GENEL OLARAK
B. İFANIN BEKLENEMEZLİĞİ KAVRAMI
C. RİSK DAĞILIMI KURALLARI KARŞISINDA İFANIN BEKLENEMEZLİĞİ
1. Genel Olarak
2. Sözleşmede ve Kanunda Risk Paylaşımına İlişkin Hüküm Bulunması Hali
VI. BK. M. 138'İN ÖZGÜN ŞARTI: BORÇLUNUN BORCUNU HENÜZ İFA ETMEMİŞ VEYA İFANIN AŞIRI ÖLÇÜDE GÜÇLEŞMESİNDEN DOĞAN HAKLARINI SAKLI TUTARAK İFA ETMİŞ OLMASI
VII. DEĞERLENDİRME

Dördüncü Bölüm
BK M. 138 HÜKMÜNÜN SONUÇLARI
I. GENEL OLARAK
II. SÖZLEŞMENİN UYARLANMASI KONUSUNDA KABUL EDİLEN BAŞLICA ÇÖZÜMLER
A. GENEL OLARAK
B. HAKİMDEN UYARLAMANIN TALEP EDİLMESİ
C. UYARLAMANIN KENDİLİĞİNDEN SONUÇ DOĞURMASI
D. UYARLAMADAN ÖNCE SÖZLEŞME TARAFLARININ SÖZLEŞMEYİ YENİDEN MÜZAKERE ETME AMACIYLA BİRARAYA GELMESİ
1. Çeşitli Sistemlerde Yeniden Müzakere
2. Yeniden Müzakere: Bir Borç mu Yoksa Ödev mi?
E. UYARLAMANIN YENİLİK DOĞURAN HAK OLARAK TANINMASI
F. TÜRK HUKUKUNA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME
1. Genel Olarak
2. BK m. 138 Kapsamında Uyarlama Hakkı Dava Yoluyla Kullanılması Zorunlu Olmayan Bir Yenilik Doğuran Haktır
3. BK m. 138 Hükmünün Sonucu Olarak Sözleşmenin Yeniden Müzakeresi
III. BK m. 138 UYARINCA UYARLAMA HAKKI
A. GENEL OLARAK
B. UYARLAMA HAKKININ KULLANILMASININ ÖN KOŞULU: YENİDEN MÜZAKERELERE DAVET ÖDEVİ
C. UYARLAMA HAKKININ ÖZELLİKLERİ
D. UYARLAMA HAKKI SAHİBİ VE UYARLAMA BEYANININ YÖNELTİLECEĞİ KİŞİ
E. UYARLAMA HAKKININ SONA ERMESİ VE HAK DÜŞÜRÜCÜ SÜRE
IV. UYARLAMA HAKKININ KULLANILMASININ SONUÇLARI
A. GENEL OLARAK
B. DAR ANLAMDA SÖZLEŞMENİN UYARLANMASI
1. Dar Anlamda Uyarlamanın Önceliği
2. Dar Anlamda Uyarlamanın Türk Borçlar Hukuku Sistemindeki Yeri
3. Dar Anlamda Uyarlamanın Görünüş Biçimleri
4. Dar Anlamda Uyarlamada Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar
C. SÖZLEŞMENİN SONA ERDİRİLMESİ
1. Genel Olarak
2. Sözleşmeden Dönme
3. Sürekli Sözleşme İlişkilerinin Feshi
D. BK M. 138 KAPSAMINDA DENKLEŞTİRME BEDELİ
E. BK M. 138 VE BK M. 52 İLİŞKİSİ: UYARLAMA HAKKININ DOĞUMUNDAN SONRA ZARARI ARTTIRMAMA KÜLFETİ
V. UYARLAMA DAVASI
A. GENEL OLARAK
B. UYARLAMA HAKKININ MAHKEMEYE TAŞINMASINA İLİŞKİN OLASILIKLAR
1. Uyarlama Hakkı Sahibinin Uyuşmazlığı Mahkemeye Taşıması
2. Uyarlama Hakkı Muhatabının Uyuşmazlığı Mahkemeye Taşıması
3. Uyarlama Hakkının Doğrudan Doğruya Mahkemede İleri Sürülmesi
4. Uyarlama Davasının Terditli Açılması
C. UYARLAMA DAVASI VE KİRA BEDELİNİN TESPİTİ DAVASI
D. HAKİMİN KARARININ HUKUKİ NİTELİĞİ VE HAKİMİN MÜDAHALESİNİN SINIRI
E. HAKEM MAHKEMESİNDE SÖZLEŞMENİN UYARLANMASI
VI. DEĞERLENDİRME

SONUÇ VE ÖNERİLER
KAYNAKÇA
SÖZLEŞMENİN UYARLANMASI İLE İLGİLİ YARGITAY HUKUK GENEL KURULUNUN BAŞLICA KARARLARI VE GÜNCEL DAİRE KARARLARI
KAVRAM DİZİNİ